La traduzione come strumento interculturale

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ''ΠΟΙΗΣΗ'' ΤΗΣ EDDA GHILARDI VINCENTI


Σύμφωνα με την κριτική του φαντασιακού του Γάλλου Bachelard, ακόμη και οι ποιητικές εικόνες έχουν ύλη. Η Ghilardi μέσα στην συλλογή της Ποίηση αναδεικνύει και τα τέσσερα στοιχεία της φύσης: ΝΕΡΟ, ΦΩΤΙΑ, ΑΕΡΑΣ ΚΑΙ ΓΗ που παρασύρουν τον αναγνώστη σε μία εντυπωσιακή ποιητική σύνθεση.
Τα ποιήματα της Ghilardi διακατέχονται από δυναμικά πανέμορφες εικόνες, με έντονα τα στοιχεία της φύσης που παρομοιάζουν και αντιπροσωπεύουν τον εσωτερικό συναισθηματικό της κόσμο και την έντονη επιθυμία για ζωή, γαλήνη, ηρεμία, ελπίδα, ειρήνη, ελευθερία, την επιθυμία για ένα ταξίδι σε πνευματικά μονοπάτια και ονειροπολήματα που την μεταφέρουν σε κόσμους μακρινούς του υποσυνείδητου της. Άλλωστε στο πρώτο της ποίημα, αφιερωμένο στην Ποίηση, αναφέρει η ποιήτρια ότι η Ποίηση η ίδια είναι ''Τραγούδι αγάπης στη Φύση''.
Το νερό...κάτω από τις εικόνες νερού της ποιήτριας, υπάρχουν εικόνες όλο και πιο βαθιές, που οδηγούν τον αναγνώστη να νοιώσει κάτω από τη φαντασίωση των μορφών, τη φαντασίωση των ουσιών.
Το ποιητικό εγώ, επιθυμεί να βυθιστεί στο απέραντο λευκό των κυμάτων της θάλασσας που θα την ταξιδέψουν σε κόσμους όπου βασιλεύει η γαλήνη και όπου η ψυχή της, γοητευμένη, λαχταρά την ευτυχία και την ελευθερία. Σύμφωνα με τον Bachelard, το νερό είναι στοιχείο διαβατάρικο, ένα είδος πεπρωμένου του νερού που αδιάκοπα κυλάει, και το ποιητικό εγώ στα ποιήματα της Ghilardi, ταυτίζεται με την αιώνια επιθυμία του ψυχικού της κόσμου για αναζήτηση εσωτερικής ειρήνης και ηρεμίας. Ένα ''γλυκό όνειρο'', όπως αναφέρεται στον όγδοο στίχο του ποιήματος ''Σαν ένα πανί πάνω στη θάλασσα'', που συνοδεύει τις σκέψεις της σε ακτές γαλήνης και στα ήρεμα, γαλάζια νερά της λίμνης Μπολσένα (''Στη Λίμνη Μπολσένα''). Πλούσια τα ποιήματα της Ghilardi σε μεταφορές και παρομοιώσεις, με το υγρό στοιχείο να επικρατεί, έχοντας σκοπό να παρομοιάσει τα γαλήνια νερά με την ψυχή της, που ελπίζει συνεχώς στην αναγέννηση όμορφων συναισθημάτων που φέρνουν τα χρώματα της Άνοιξης, όπως αναφέρει και στο ποίημα ''Άνοιξη στη θάλασσα'', μετά από το σκοτάδι και τη θλίψη που βάρυνε την ψυχή, μία ψυχή που σαν ''ασυγκράτητο ποτάμι αναμονής'', όπως αναφέρει στον δεκατοέβδομο στίχο του ποιήματος ''Πέφτει το σκοτάδι'', περιμένει έστω και μία ακτίνα του ήλιου που θα ξαναζεστάνει την καρδιά...
Όμως η λαχτάρα για αναγέννηση, για ελευθερία, εκφράζεται και με το στοιχείο του αέρα, ''ο ισχυρός και ανυπόμονος άνεμος'', όπως αναφέρει στο ποίημα ''Άνοιξη στη θάλασσα'', εκφράζει την ανεξαρτησία σύμφωνα με την ψυχανάλυση του αέρα και την ελεύθερη ψυχή που ανυπόμονα, όπως και ο αέρας, θέλει να πετάξει στον γαλάζιο απέραντο ουρανό, με τη μουσική του ανέμου να τη συνοδεύει όπως αναφέρει στο ''Θαύμα του Σύμπαντος'', αναζητώντας την αγνότητα και την πνευματική τελειότητα.
Το λευκό χρώμα επικρατεί στο ποίημα ''Σαν ένα πανί πάνω στη θάλασσα'', το χρώμα που συμβολίζει την αγνότητα και την καθαρότητα. Το ποιητικό εγώ που λαχταρά να ταξιδέψει ανάμεσα στους ''λευκούς αφρούς'' των κυμάτων που σκίζει το ''κατάλευκο'' πανί, σε έναν κόσμο όπου ονειρεύεται ότι θα γευτεί την αληθινή ευτυχία. Ένα ταξίδι σε απόκοσμες ''χρυσαφένιες'' ακτές που θα της χαρίσουν την κάθαρση της ψυχής. Γιατί σύμφωνα με τον Bachelard, ''το νερό είναι η κατ'εξοχήν αγνή ύλη, είναι το φυσικό σύμβολο για την καθαρότητα΄΄. Άλλωστε και η ίδια η ποιήτρια εύστοχα στο ποίημα ΄΄Μία σταγόνα βροχής'', παρουσιάζει τη σταγόνα, ''ιριδίζουσα και καθαρή'' ως σύμβολο αγνότητας που αναγεννά τη ζωή. Όπως αναφέρει και ο Bachelard στο δοκίμιο του ''Το νερό και τα Όνειρα'', μία σταγόνα νερού, ''αρκεί για να δημιουργήσει έναν κόσμο''. Και στο ποίημα ''Σαν ένα πανί πάνω στη θάλασσα'', η ηρωίδα, όπως και σε ολόκληρη την ποιητική της συλλογή, αναζητά την αναζωογόνηση, την αναγέννηση, την ανανέωση, κολυμπώντας ανάμεσα στα κύματα της θάλασσας, γιατί σύμφωνα με Bachelard, ''βυθιζόμαστε μέσα στο νερό για να ξαναγεννηθούμε ανανεωμένοι''.
Οι σκέψεις της ποιήτριας συνοδεύονται από την έντονη επιθυμία για αποδέσμευση από τις λύπες τη ζωής, για απελευθέρωση, για έναν ήλιο που θα της χαρίσει και πάλι το χαμόγελο και θα φωτίσει τα σκοτεινά και θλιμμένα σοκάκια της πόλης, από όπου το ποιητικό εγώ, με ανυπομονησία θέλει να ξεφύγει. Η ανυπομονησία της Ghilardi για αναζήτηση της γαλήνης διακρίνεται σε όλα το ποιήματα της συγκεκριμένης συλλογής. Στο ποίημα ''Η Γοητεία της Θάλασσας'', εκφράζει στην προτελευταία στροφή, ξεκάθαρα τη θέληση της για απομάκρυνση από την πραγματικότητα και μας παρουσιάζει το όνειρο της να μεταφερθεί στους φανταστικούς κόσμους του ήλιου, του φεγγαριού και των θαλάσσιων ακτών. Διαπιστώνουμε ότι το μεγαλείο της θάλασσας, το γαλάζιο και λευκό των κυμάτων, συγκλονίζει και γοητεύει το συναισθηματικό της κόσμο. Όμως η διάθεση για αλλαγή, η επιθυμία για εξαγνισμό, για απομάκρυνση από τις λύπες της ζωής, αποτυπώνεται και στο στοιχείο της φωτιάς: οι ''ζωηρές φωτιές'' όπως αναφέρει στο ποίημα ''Το θαύμα του Σύμπαντος'', που την μαγεύουν, καθώς λάμπουν στον ουρανό, συμβολίζουν σύμφωνα με την ψυχανάλυση της φωτιάς κατά Bachelard, την επιθυμία για αλλαγή, την επιθυμία να ξεπεράσει τα όρια της ζωής και να φτάσει υψηλά ιδανικά και αξίες, όπως η κάθαρση, η απόλυτη ηρεμία και γαλήνη, αξίες που η ποιήτρια ονειρεύεται να αγγίξει, για να ξεφύγει από τη γήινη θλίψη και τον ανθρώπινο πόνο. Αποκαλεί ''θαύμα'', τις ζωηρές φωτιές, και πράγματι σύμφωνα με το σύμπλεγμα του Προμηθέα στην ψυχανάλυση της φωτιάς, ''η φωτιά είναι μία από τις αρχές της Παγκόσμιας εξήγησης''.
Ως μεταφράστρια της συγκεκριμένης συλλογής, εντυπωσιάστηκα με τον περίτεχνο τρόπο με τον οποίο η ποιήτρια στολίζει τους στίχους της με πανέμορφες περιγραφές στοιχείων της φύσης, που δεν αποτελούν όμως απλώς περιγραφές της μαγείας της θάλασσας, των ακτών της, των ηλιαχτίδων, των ορμητικών ποταμιών και του περάσματος του δυνατού ανέμου που μας παρασέρνει, αλλά αποτελούν σύμβολο ολόκληρου του φάσματος της ζωής και των συναισθημάτων που κρύβουν στην ψυχή τους οι άνθρωποι: κρύβεται ο ήλιος και πέφτει το σκοτάδι=λύπες και θλιμμένη καρδιά, ακτίνες του ήλιου=σύμβολο μιας ζωής που επανέρχεται, ήρεμα και γαλήνια νερά της θάλασσας και της λίμνης=ευτυχία, ηρεμία, εσωτερική γαλήνη, ποτάμι που συνεχώς κυλάει=ελπίδες και προσδοκίες που έχουμε σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, πέρασμα του ανέμου=πέρασμα της ζωής, χρώματα της Άνοιξης=αναγέννηση και ανανέωση των ελπίδων των ανθρώπων, όμορφα χρώματα=χαρούμενη καρδιά, ζωηρές φωτιές που λάμπουν στον ουρανό=μυστηριώδης δύναμη του σύμπαντος.
Όλα τα στοιχεία εναρμονίζονται με σκοπό να δείξουν όπως αποκαλύπτεται και στο τελευταίο ποίημα με τίτλο ''Όνειρο'', ότι η ποιήτρια μέσα από τη μαγεία που αισθάνεται θαυμάζοντας τις ομορφιές τις φύσης που τη θέλγουν και αγαλλιάζουν την ψυχή της, έχει βαθιά επιθυμία να βυθιστεί στη γαλήνη και ηρεμία των ευτυχισμένων παιδικών της χρόνων, έχει την επιθυμία να αισθανθεί, ταξιδεύοντας στο χώρο και στο χρόνο, την απόλυτη ησυχία των γιαλών που θα φέρουν στη σκέψη της, τις αναμνήσεις που ο χρόνος απομακρύνει με το πέρασμα του. Ονειρεύεται να ξεκουράσει το πνεύμα της και να ενώσει κομμάτια ευτυχίας που διασκορπίζονται καθώς ο χρόνος κυλά...
Οι εντυπωσιακές παρομοιώσεις του ψυχισμού της ποιήτριας με στοιχεία της φύσης, είναι ο τρόπος της για να εκφράσει την ίδια επιθυμία που εξέφρασε και ο Giacomo Leopardi, στον οποίο η Ghilardi ανατρέχει στο τελευταίο ποίημα ''Όνειρο'':
"Ονειρεύομαι μόνο την ύψιστη ησυχία και την πολύ βαθιά ηρεμία".

EINE WEITE REISE – ZUR ÜBERSETZUNG INS AFRIKAANS


Wer schon einmal in Südafrika oder Namibia war, wird neben Englisch und eine großer Zahl einheimischer Sprachen auch einer Sprache be-gegnen, welche die Denkweise von Afrika und Europa ein wenig vereint und stolz den Namen des Kontinents trägt: Afrikaans.
Afrikaans entwickelte sich nach der Gründung Kapstadts im Jahre 1652 aus dem Holländischen des 17. Jahrhunderts. Zu den Seeleuten und an-gestellten der Verenigde Oost-Indische Compag-nie, die aus den verschiedenen Dialektgebieten der Niederlande, Flanderns und Deutschlands stammten, gesellten sich bald Einwanderer aus Frankreich, sowie Sklaven und Bedienstete aus Madagaskar, Ceylon oder Java. Dazu kamen einheimische Stämme. Durch die fremdsprachi-gen Einflüsse und durch die Entfernung vom Mutterland setzte ein Sprachwandel ein, der die Unterschiede zum Holländischen immer größer werden ließ. Bis zur Annektierung der Kapkolo-nie durch die Engländer 1814 hatte sich eine neue Sprache herausgebildet, die damals noch Kapholländisch genannt wurde. Mitte des 19. Jahrhunderts gab es die ersten Bücher in Afri-kaans und schon zwei drei Jahrzehnte der Kampf um die Anerkennung der Sprache. Die zweite Phase der Sprachbewegung setzte 1902 nach dem verlorenen Freiheitskampf gegen Eng-land ein und brachte eine Standardisierung der Rechtschreibung sowie erste literarische Werke. Schließlich wurde Afrikaans 1925 als zweite Landessprache Südafrikas neben Englisch aner-kannt.
In Namibia ist seit 1990 Englisch Amtsspra-che, Afrikaans jedoch die allgemeine Umgangs-sprache unter den etwa 30 Sprachgruppen. Ur-sprünglich 1780 von den Orlam-Stämmen nach Namibia gebracht, war Afrikaans zum Ärger der deutschen Schutzmacht bereits während der Ko-lonialzeit die Lingua franca des Gebietes.
Als jüngste germanische Sprache hat das Afri-kaans eine stark vereinfachte Grammatik, so gibt es beispielsweise sowohl für den Singular und den Plural nur einen einzigen Artikel: die. Der oft bildhaft-anschauliche Wortschatz ist reich an Redewendungen und Möglichkeiten, neue Wör-ter zu bilden, so konnte sich Afrikaans im Kon-kurrenzstreit mit dem Englischen auf allen Ge-bieten behaupten, bis heute werden neue Wörter lieber aus eigenen Mitteln geprägt als aus dem Englischen übernommen, wie etwa:

Statt Computer = rekenaar = Rechner
U-Bahn = moltrein = Maulwurfszug
Pin-up-Girl = prikkelpoppie = Reizpüppchen
Laptop = skootrekenaar = Schoßrechner

Da Afrikaans dem Deutschen eng verwandt ist und wie gesagt mit einfacher Grammatik ge-segnet, ist es für die deutsche Zunge nicht schwer, es zu erlernen. Auch die Stellung der Wörter im Satz ist dem Deutschen wesentlich ähnlicher als etwa dem Englischen. Der Haupt-unterschied zum Deutschen liegt in der Reihen-folge der Verben, wenn mehrere neben einander auftreten. Schon eher ein Problem ist die Bil-dung des Plural, die am Wortende entweder ein –e oder ein –s bekommen. Hier gibt es zwar Re-geln, aber auch viele Ausnahmen. Manchmal sind sogar beide Formen möglich. Auch könne sich die Vokale bei der Mehrzahlbildung verän-dern, weiters wird aus f ein w, g und d gehen oftmals sogar verloren (dag – dae: Tag – Tage) wie die Verdoppelung von Vokalen (straat – strate: Straße – Straßen). Leichter ist die Bildung der Verben, die fast immer in der Grundform bestehen bleiben. Es gibt auch nur 3 Zeiten: Ge-genwart – Vergangenheit – Zukunft. Die beiden letzteren werden mit Hilfsverben gebildet. Die Schwierigkeit liegt hier nicht bei der Übersetzung ins Afrikaans, sondern aus dem Afrikaans in andere Sprachen, wie etwa Deutsch. Ek het ge-drink kann nämlich heißen: Ich trank, ich habe getrunken oder ich hatte getrunken. Da kommt es dann auf das Sprachgefühl des Übersetzers an. Einzig die Hilfsverben haben und sein bilden eine eigene Präsensform aus, die sich von der Grundform unterscheidet.
Was meine Tätigkeit als Übersetzer meist meiner eigenen Bücher betrifft, fällt ins Gewicht, dass der Autor natürlich selbst am besten weiß, was er ausdrücken will, und so die beste Ent-sprechung suchen kann. Der flüchtige Betrachter darf sich allerdings nicht durch Wörter die gleich klingen oder ähnlich wie im Deutschen ge-schrieben werden, täuschen lassen, so heißt die winkel im Afrikaans nicht der Winkel wie im Deutschen, sondern Laden oder Geschäft, streek (Plural: streke) nicht Strecke sondern Gegend oder Region. Natürlich gibt es auch Ausdrücke aus dem Englischen wie tent (Zelt) oder storie (Geschichte). Eine besonders liebenswerte Eigenart des Af-rikaans ist die Vorliebe für Verkleinerungsfor-men (je nach Lautumgebung: -ie, -jie, -tjie, -etjie, -pie oder-kie), womit oft nicht die tatsächliche Größe gemeint ist, sonder eher Sympathie, Ver-trautheit, aber auch Mitleid oder Geringschät-zung ausgedrückt wird: seun – seuntjie (Sohn – kleiner Junge). Eine besondere Konstruktion ist auch die Verneinung, die immer doppelt durchgeführt wird, wenn die Verneinung nicht das letzte Wort im Satz ist: Ek weet nie – ich weiß nicht, aber Hy praat nie Engels nie – er spricht kein Englisch (nicht). Auch Ich liebe dich ist komplizierter: Ek is lief vir jou (ich bin lieb für dich). Eine Verdopplung des Wortes kann ausdrü-cken, dass eine Aktion in kurzen Abständen wiederholt wird: Sy proe-proe aan die perske-mampoer: Sie trinkt den Pfirsichschnaps schlückchenweise (Sie kostet-kostet an dem Pfirsichschnaps). So gäbe es noch von vielen Besonderheiten zu berichten.
Sehr schwierig ist es bei der Übersetzung, Vers und Reimform zu erhalten. Aber auch das geht bei eigenen Gedanken einfacher als bei fremden Gedichten. Das folgende Gedicht wurde von mir zuerst in Afrikaans geschrieben und dann erst auf Deutsch übersetzt oder nachge-dichtet, die eine wörtliche Übersetzung hier nicht für jede Zeile hundertprozentig möglich ist, wenn die Stimmung erhalten bleiben soll:

Jaargetye

Die jare kom, die jare gaan,
die stille tuin, hoe mooi dit blom!
Ek vra: Wat het die lente net getaan,
dag vir dag en boom vir boom.

Die jare gaan, die jare kom,
wat het die lot met ons getaan,
dat in die herfs nog blomme blom
en dat die liefde nog bestaan.

Jahreszeiten

Die Jahre kommen und die Jahre gehen.
Der stille Garten, welch ein Frühlingstraum,
wenn erst einmal die milden Winde wehen,
Tag für Tag und Baum um Baum.

Die Jahre gehen, kommen, fließen.
Wie hat das Schicksal es mit denen gut gemeint,
für die im Herbst noch Blumen sprießen,
und die die Liebe immer noch vereint.

Leider gibt es zurzeit kein Lehrbuch für Afri-kaans in deutscher Sprache und aus dem Engli-schen hinken die Vergleiche nur allzu oft. Zum Glück habe ich in der Bibliothek der Universität Wien Bücher entdeckt, die mir oftmals die Suche nach den besten Ausdrückten erleichtert haben.
Jedenfalls ist jede neue Fremdsprache eine Bereicherung des eigenen Lebens, der eigenen Ansichten und Einsichten, oder wie ein afri-kaanses Sprichwort sagt: Soveel tale as jy kann, soveel male is jy man. – Soviele Sprachen wie man spricht, so oft ist man Mensch.

CONSIDERACIONES SOBRE LA TRADUCCIÓN DE LAS OBRAS POÉTICAS DE GRACIELA DIANA PUCCI


Traducir las poesías de Graciela Diana Pucci ha sido un desafío estimulante y enriquecedor. Si bien entre los dos idiomas, español e italiano, hay un fuerte parentesco dado por la común proveniencia del latín, es un error pensar, como muchos hacen, que es simple y casi automático traducir correctamente de un idioma al otro. Obviamente, es aún menos simple la traducción de poesía, porque en la poesía se utilizan frecuentemente formas que no son las mismas que se usan en el lenguaje hablado o en una escritura científica o comercial. En particular, en la poesía de Graciela Diana Pucci se encuentran imágenes literarias vívidas y evocadoras, muy claras e impactantes en lengua española, y si bien quizás no tengan la misma fuerza en italiano, transmiten igualmente sensaciones definidas e inequívocas. El siguiente párrafo, de la poesía “DESPUÉS”, es un claro ejemplo:
...
La pasión me desata
entre bambalinas y deseo
manos sin contornos
transitan senderos inexplorados
grutas grávidas de anhelo
invitan a reconocerlas
inicio la travesía
El ritmo mutuo se acompasa
Urgencia de piel
fuego en las entrañas
éxtasis
humedad
y
silencio
...
Como se puede observar en el fragmento anterior, un componente importante de la poesía de Graciela D. Pucci es el ritmo visual dado por la disposición de los versos, que de alguna manera “dibujan” la composición. Traduciendo en italiano sus obras he tratado de respetar, en lo posible, tales disposiciones, justamente porque considero que se trata de un elemento esencial en la visión que la autora tiene de sus poesías. En mi idea de traducción es fundamental intentar mantener al máximo la transposición literal de las palabras, lógicamente buscando siempre los términos y las formas más adecuados para obtener la misma sensación y el mismo efecto que tiene el original. Se trata de un delicado equilibrio que se debe mantener de manera férrea, resistiendo a la tentación de modificar, arriesgando trastornar, el aspecto compositivo de la obra, siguiendo el propio sentir. El traductor no debe escribir de nuevo la poesía, debe solamente hacerla legible, en palabras y sentimientos, en otro idioma. La poesía di Graciela Diana Pucci es especialmente adapta para ser traducida respetando tal equilibrio, porque si bien usa un lenguaje para nada chato, sino elaboradamente refinado, es un lenguaje directo y claro, que no da posibilidad de interpretaciones equivocadas, y por lo tanto permite una traducción fluída y lineal. Una de las características de la obra de esta autora es la libertad en el uso del leguaje, ya sea en las metáforas e imágenes poéticas que propone que en la capacidad de crear términos que si bien no existen en la lengua oficial, son perfectamente comprensibles e inequívocos. Éste es uno de los desafíos a los cuales me refería al principio de este artículo. Un desafío y al mismo tiempo un estímulo interesante. Porque no siempre es posible “inventar”, en otro idioma, una palabra que corresponda exactamente a la original, que dé idea del significado con la misma inmediatez. Y a esto se debe sumar el hecho que el italiano, en su aspecto escrito, es bastante más rígido que el español. Un claro ejemplo de tal característica de la poesía de Graciela D. Pucci se encuentra en el siguiente fragmento de la poesía “Noche sin retorno”, la palabra en cuestión es “desvivo”:

(…) siento
Dolor Incertidumbre
Duda

desvivo

el fantasma de mí
vuela a buscarte.

No me fue posible utilizar una sola palabra que correspondiera a “desvivo”, tuve que utilizar una pequeña frase. En cuanto a las imágenes poéticas, que la autora sabe crear con gran maestría y una fuerte dosis de magia, no presentan una gran dificultad en la traducción en italiano, ya que los dos idiomas tienen riqueza y ductilidad de vocabularios similares. He aquí un ejemplo, extraído de la poesía “Mutación”:

(…) en mis ojos
tengo esa mirada
en mis manos tus caricias
ellas se dispersan
por mi geografía
desde la llanura
hasta las colinas
luego descienden
hasta la bahía
y hacen escala
en la húmeda orilla...
El tiempo transcurre
esfuma
extingue
todo se trastoca
en mi geografía
cambia el paisaje
tengo una península.

Para terminar, el aspecto que, personalmente, me resulta más atractivo e impactante de esta autora es su capacidad de síntesis, de utilizar la justa cantidad de palabras para decir lo que tiene que decir, sin excesos ni inútiles giros de frases que nada agregan al concepto que se busca transmitir. Esa característica da a la obra la potencia que inevitablemente se percibe al leerla.

Antes de cerrar este artículo quiero hacer una reflexión sobre la traducción de poesías: he siempre pensado que una poesía tiene su punto más alto de expresividad y de comunicación de sensaciones en su lengua original, pero sin el trabajo de quienes, como la casa editorial Edizioni Universum, dan un lugar especial a las traducciones de poetas de distintos idiomas, no tendríamos la posibilidad de leer y disfrutar poesías que de otra manera nunca hubiéramos conocido. Por lo tanto, si bien no siempre podemos percibir todos los matices que una obra poética ofrece en su idioma, gracias a la traducción se nos abren enormes puertas al conocimiento.

CONSIDERAZIONI TRADUTTIVE SULLE OPERE POETICHE DI SARA CIAMPI


Tradurre le opere di Sara Ciampi è stata un'esperienza a mio avviso bellissima quanto interessante. L'incarico mi ha permesso di venire a conoscenza di un'autrice le cui opere mi erano sconosciute in precedenza e prima d'ora le personali esperienze di traduzione poetica non erano mai state così intense e coinvolgenti. Quel che gradisco e che ritengo rilevante in un elaborato scritto, sia esso una prosa o una poesia, è che un qualsivoglia tema sia sviluppato nella maniera più franca e nitida, per consentire una comunicazione immediata con il lettore, nonché un'idea chiara sulla personalità dell'autore. La schiettezza e la sincerità di Sara Ciampi permettono questo tipo di approccio e sono anche il motivo per cui essa non mi abbia posto grandi difficoltà nel tradurre i suoi componimenti. La lontananza dai toni ermetici mi ha facilitato la comprensione dell'intenzione dei suoi messaggi, per questo la scelta dei termini in lingua turca è stata netta e senza scrupoli. Ad esempio, con la poesia ''Il fanciullo'' ne ''I viaggi della prima aurora'' vengono riportati termini e immagini che evocano libertà, gioia e armonia: sole, profonda calma, serenità, l'atto di correre tra i prati e di rotolarsi sull'erba, ecc... Sono parole e idee che non solo in italiano e turco, ma in tutte le lingue del mondo trasmettono positività. Al contrario, in ''La burrasca'', l'autrice ha voluto immergere il lettore in un'atmosfera oscura e angosciante servendosi di termini forti e crudi a più riprese: furiosamente, grandinate, terrorizzavano, schianti... La traduzione letterale in turco di questi e in generale di tutti i componimenti è stata sufficiente per rendere ciò che viene trasmesso. Rare volte mi sono soffermata su un lemma per cercare un corrispettivo in lingua turca che oltre ad esprimere lo stesso valore di quello proposto in italiano non ponesse, allo stesso tempo, una cesura, un disturbo nell'armonia dei versi. Un esempio è identificabile nella traduzione della seconda strofa della poesia ''Fuochi d'artificio'' che riporta in italiano due termini dal significato simile: delusione e disilluse, in turco entrambi perfettamente traducibili, per un testo in prosa, servendosi di un termine unico.

Ma dopo lo spettacolo pirotecnico,
quanta delusione
provano oggi certe persone
disilluse nelle loro
speranze e aspettative,
distrutte ora dalla cruda realtà!


Il patrimonio lessicale meno ricco in lingua turca rispetto alla moltitudine di termini che esistono in italiano per definire un solo concetto, nella traduzione, spesso e volentieri, provoca il rischio di ripetere l'uso di una parola, quando il testo originale non lo presenta. La mia conseguente ricerca linguistica è stata volta ad evitare nei versi poetici, appunto, una poco elegante ridondanza. Un altro aspetto un poco problematico è riguardato l'ordine d'inserimento di termini o proposizioni nella traduzione. In turco, in generale, le subordinate vanno tradotte per ordine differente dalla lingua italiana. Vorrei nuovamente porre l'esempio dei versi della poesia ''Fuochi d'artificio''. La prima strofa riporta:

1. Ieri, nella tranquilla ora del vespro
2. gli abitanti del paese
3. immaginavano nuovi
4. e colorati fuochi d'artificio
5. per la festa del Santo Patrono,
6. capaci di illuminare la notte
7. dell'attesa celebrazione.


In turco l'ordine di traduzione dei versi suesposti potrebbe essere la seguente, come proposta nella mia versione:

1. Ieri, nella tranquilla ora del vespro
7. dell'attesa celebrazione.
6. capaci di illuminare la notte
5. per la festa del Santo Patrono,
4. nuovi e colorati fuochi d'artificio
3. immaginavano
2. gli abitanti del paese


Ma varrebbe anche la sistemazione seguente:

7. dell'attesa celebrazione
6. capaci di illuminare la notte
5. per la festa del Santo Patrono,
4. nuovi e colorati fuochi d'artificio
3. immaginavano
2. gli abitanti del paese
1. Ieri, nella tranquilla ora del vespro


Oppure ancora, questo ordine:

1. Ieri, nella tranquilla ora del vespro
2. gli abitanti del paese
7. dell'attesa celebrazione.
6. capaci di illuminare la notte
5. per la festa del Santo Patrono,
4. nuovi e colorati fuochi d'artificio
3. immaginavano


Quale la traduzione migliore? Non essendoci una regola definita, spesso mi sono trovata di fronte alla scelta di seguire la mia spontaneità di traduzione dei dati versi in lingua turca, nonché alla scelta (più ragionata) di rimanere fedele il più possibile all'ordine dei versi in italiano. Certo è che entrambe le opzioni non compromettono il concetto trasmesso, ma la condizione di trovarsi a dover decidere per una piuttosto che per l'altra, mi ha, ogni volta, fatto sorgere il dubbio sull'adeguatezza della decisione. Proprio per questo ho dedicato molto più tempo alla revisione rispetto a quanto ne dedico in generale per una traduzione in prosa. Un'altra questione in riferimento all'ordine di traduzione dei versi, riguarda l'accento posto su un determinato termine o una proposizione. Prendendo sempre l'esempio dei versi in ''Fuochi d'artificio'', la seconda strofa termina con un punto esclamativo in seguito ad una subordinata:

Ma dopo lo spettacolo pirotecnico,
quanta delusione
provano oggi certe persone
disilluse nelle loro
speranze e aspettative,
distrutte ora dalla cruda realtà!


Nella traduzione in lingua turca, il verso ''distrutte ora dalla cruda realtà'' tratta di una subordinata che purtroppo non ha la possibilità di chiudere la strofa come vuole l'autrice. L'esclamazione, per questo motivo, va ad essere posta su di un termine differente, in questo caso ''disilluse''. Si tratta di una sorta di ''obbligo d'infedeltà'' al testo originale, che, dal suo canto, vuole enfatizzare la ''cruda realtà'' distruttrice delle speranze, diversamente dalla condizione di essere ''disilluse'' voluta dalla traduzione.

In conclusione vorrei porre l'accento sullo stile dei poeti classici italiani a cui si è ispirata Sara Ciampi. Intanto si percepisce la chiara e netta immedesimazione nel poeta di Leopardi, che viene peraltro lodato nel primo elaborato poetico dell'opera. Il pessimismo e i termini come “soave” che traspaiono nella poesia de ''Il fanciullo'' sono palesi riferimenti al noto poeta italiano settecentesco. Compaiono inoltre termini e concetti che riportano ai grandi della poesia medievale come Dante e Petrarca: es. mirabili, dolce cratura,... Sono questi lessemi che a mio parere hanno una valenza molto più profonda per il lettore italiano che ha anche solo poche conoscenze della poesia classica italiana. Per il lettore turco il termine soave o mirabile rimane un aggettivo che non suscita l'emozione poetica che l'italiano, diversamente, ha la fortuna di cogliere subito.

Esposte qui le mie impressioni da traduttrice, voglio ringraziare l'editore Giovanni Campisi che mi ha dato l'occasione di conoscere un'autrice le quali poesie fanno trasparire una grandissima sensibilità verso il bello ed il brutto. Lo ringrazio inoltre per avermi concesso tutto il tempo necessario per lavorare accuratamente sulle opere, senza sollecitudini né pressioni, fino a che io non avessi dubbi che la traduzione abbia trasposto ciò che l'autrice ha inteso comunicare.

© Copyright Edizioni Universum 2015. Tutti i diritti riservati.